અહલે કિબલાની તકફીર

અહલે કિબ્લાની તકફીર અથવા મુસ્લિમોની તકફીર (અરબી: تكفير أهل القبلة‎) એ એક મુસ્લિમ દ્વારા બીજા મુસ્લિમ અથવા જૂથને કુફ્રનો શ્રેય આપવામાં આવે છે, જેના પરિણામે તેમની હત્યા અથવા તેમની મિલકત જપ્ત કરવામાં આવે છે. વહાબીઓએ મુસ્લિમો, ખાસ કરીને શિયાઓ, જેઓ એકેશ્વરવાદ (તૌહીદ), તીર્થયાત્રા (ઝિયારત) અને તવસ્સુલ જેવા શિક્ષણના તેમના ચોક્કસ અર્થઘટનને કારણે તેમના મંતવ્યોનો વિરોધ કરે છે, તેમની તકફીર કરી છે.

મોટાભાગના ઇસ્લામિક વિદ્વાનો મૌખિક શહાદતને ઇસ્લામ અને કુફ્ર વચ્ચેની સીમા માને છે, અને ઇસ્લામના અનુયાયીઓની તકફીરને માન્ય માનતા નથી. જો કે, ઇસ્લામના ઇતિહાસમાં કેટલાક મુસ્લિમોએ વિરોધી ધર્મોના અનુયાયીઓની તકફીર કરી છે. ખવારિજો દ્વારા હકમીયતના મામલે ઇમામ અલી (અ.સ.) ની તકફીર અને પહેલા ખલીફા (અબુ બકર) ના શાસનકાળ દરમિયાન અહલે રિદ્દાની તકફીર અહલે -કિબલાની તકફીરના પ્રથમ ઉદાહરણોમાંના એક છે. તે પછી, ઇસ્લામના અનુયાયીઓમાં લગભગ સમાન વિચારસરણીનો વિકાસ થયો અને તેના કારણે ઘણા લોકો માર્યા ગયા. જો કે, તકફીર ફક્ત ધર્મો સુધી મર્યાદિત ન હતી, પરંતુ કેટલીકવાર કેટલાક ન્યાયશાસ્ત્રીઓએ તેમના સમુદાયના ફિલસૂફો (ફલસફીયો) અને રહસ્યવાદીઓ (ઓર્ફા) ની પણ તકફીર કરી છે. આ ઉપરાંત, ખલ્કે કુરાનના ફિતનામાં, કુરાનની રચના અને કુરાનની શાશ્વતતામાં માનનારાઓએ એકબીજાની પણ તકફીર કરી હતી અને તે બંને સુન્ની હતા.

વહાબીવાદની રચના પછી અહલે કિબલાની તકફીર વધુ લોકપ્રિય બની છે. આ ઉપરાંત, વહાબી વિચારોના પ્રભાવ અને સમર્થન હેઠળ ISIS જેવા જૂથો રચાયા છે, જે મુસ્લિમો, ખાસ કરીને શિયાઓને તકફીર કરે છે.

તકફીર પર ઘણી કૃતિઓ છે, જેમાંથી મોટાભાગની તકફીર વિચારની ટીકા પર કેન્દ્રિત છે. આ ઉપરાંત, તકફીરના પ્રતિભાવો અને તકફીરી જૂથોની ટીકા પર પરિષદો યોજવામાં આવી છે.

મહત્વ અને સ્થિતિ

તકફીર એ એક ન્યાયિક અને ઓન્ટોલોજિકલ મુદ્દો છે જેનો ઉપયોગ ઇસ્લામના ઇતિહાસમાં હંમેશા મુસ્લિમોના વ્યક્તિ અથવા જૂથના જીવન અને સંપત્તિને વાજબી ઠેરવવા માટે કરવામાં આવ્યો છે અને તેના પરિણામે ઘણા યુદ્ધો થયા છે, ઘણા લોકો માર્યા ગયા છે અને ઘણા બેઘર થયા છે. વધુમાં, કેટલાક ઇસ્લામિક સંપ્રદાયોના અનુયાયીઓ પર તકફીરના આરોપના પરિણામે, તેમના કેટલાક પવિત્ર સ્થળો અને ઇમારતોનો પણ નાશ કરવામાં આવ્યો છે. તાજેતરની સદીઓમાં, તકફીરી વિચારોના ફેલાવા અને આ વિચારોના અનુયાયીઓ દ્વારા મુસ્લિમોની તકફીરની પ્રથાને કારણે તકફીર પર ચર્ચા વધુ તીવ્ર બની છે, અને આ સંદર્ભમાં ઘણી કૃતિઓ અને પરિષદો યોજાઈ છે.

અવધારણા અને પ્રકારો

તકફીરનો અર્થ છે મુસ્લિમને કાફિર કહેવું અથવા અહલે કિબલાને કુફ્રની નિસ્બત આપવી. જોકે, કુફ્રને ફિક્હી કુફ્ર અને એતેકાદી કુફ્રમાં વહેંચવામાં આવે છે, અને તે દરેક કુફ્ર પોતાને મુસ્લિમ કહેવાના ચોક્કસ પરિણામો ધરાવે છે:

• ફિક્હી કુફ્ર અથવા સંપૂર્ણ અવિશ્વાસનો અર્થ ઇસ્લામ ધર્મનો ત્યાગ કરવો છે. તેથી, જે મુસ્લિમ ફિક્હી કાફિર બને છે તેની સાથે કાફિર જેવો વ્યવહાર કરવામાં આવે છે.

• એતેકાદી કુફ્ર અથવા આંતરિક અવિશ્વાસનો અર્થ ઇસ્લામથી નહીં, પણ ઇમાનથી દૂર રહેવાનો છે, તેથી જે વ્યક્તિ એતેકાદી કાફિર બને છે તેની સાથે મુસ્લિમ જેવો વ્યવહાર કરવામાં આવે છે, કાફિર જેવો નહીં, એક દંભી (મુનાફીક) જેવો જે મુસ્લિમ જેવો દેખાય છે પણ માનતો નથી. ઇમામ ખુમૈનીના મતે, વિરોધીઓના કુફ્ર વિશે શિયા સ્ત્રોતોમાં જોવા મળતી પરંપરાઓ, ભલે સ્વીકારવામાં આવે, તે એતેકાદી કુફ્ર સાથે સંબંધિત છે.

અહલે કિબલાની તકફીર પર પ્રતિબંધ

ઇસ્લામિક શાળાઓના ન્યાયશાસ્ત્રીઓના ફતવા અનુસાર, અહલે કિબલાના તકફીર કરવાની પરવાનગી નથી, તેના બદલે કારણ વગર મુસ્લિમ પર કુફ્રનો આરોપ લગાવવો પણ સજાપાત્ર છે. કાયદાશાસ્ત્રીઓ (ફકીહો) ના મતે, કાફિર અને મુસ્લિમ વચ્ચેનો તફાવત જીભ પર શહાદતૈન જારી કરવાનો અને પુનરુત્થાનમાં વિશ્વાસ રાખવાનો છે. તેથી, કેટલાક કિસ્સાઓમાં, કાયદાશાસ્ત્રીઓએ કેટલાક સંપ્રદાયોની માન્યતાઓ ખોટી હોવા છતાં તકફીર કરવાથી દૂર રહ્યા છે.

તકફીરની પૃષ્ઠભૂમિ

પ્રથમ ચંદ્ર સદીમાં પયગંબર (સ.અ.) ના મૃત્યુ પછી મુસ્લિમોમાં અહલે કિબ્લાની તકફીર શરૂ થઈ હતી. અબુ બકરના ખિલાફત દરમિયાન, મુસ્લિમોના એક જૂથે ખિલાફતના વિરોધીઓને કાફિર અને ધર્મત્યાગી કહ્યા અને તેમની સામે યુદ્ધ કર્યું. આ યુદ્ધોને રિદ્દા યુદ્ધો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ઇસ્લામિક ઇતિહાસ સંશોધક રસુલ જાફરીયાન (જન્મ 1343 શમ્સી) અનુસાર, અહલે રિદ્દામાં મલિક બિન નુવૈરા જેવા લોકો મુસ્લિમ હતા અને નમાઝ પઢતા હતા, પરંતુ અબુ બકરની ખિલાફત સ્વીકારતા ન હતા અને પયગંબરના અહલે બૈતનું શાસન ઇચ્છતા હતા. આ કારણોસર, તેઓએ તત્કાલીન ખલીફાને ઝકાત આપવાનો ઇનકાર કર્યો અને તેમને ધર્મભ્રષ્ટ અને કાફિર કહેવામાં આવ્યા અને માર્યા ગયા.

ઇમામ અલી (અ.સ.) ના શાસનકાળ દરમિયાન, ખવારિજો ઇમામ અલી (અ.સ.) ને સત્તા સ્વીકારવા બદલ તકફીર કરતા હતા. આ આધારે, તેઓએ મુઆવિયા બિન અબી સુફિયાન સાથે યુદ્ધ ચાલુ રાખવામાં તેમનો સાથ આપ્યો ન હતો. અને તેમની સામે નહરવાનનું યુદ્ધ લડ્યું.

તેવી જ રીતે, શિયા મરજ-એ-તકલીદ જાફર સુબ્હાની (જન્મ ૧૩૦૮ શમ્સી) એ તેમના પુસ્તક "બહૂસ ફિલ મેલલ વન નેહલ" માં વર્ણન કર્યું છે કે ખલ્કે કુરાનના ફિતના દરમિયાન પણ, ખલ્કે કુરાનને સ્વીકારનારાઓ અને કુરાનને પ્રાચીન માનનારાઓએ એકબીજાની તકફીર કરી હતી. જોકે બંને જૂથો સુન્ની સંપ્રદાયના હતા. ત્યારથી, મુસ્લિમોના કેટલાક જૂથો દ્વારા હંમેશા કોઈને કોઈ વ્યક્તિ અથવા જૂથની તકફીર કરવામાં આવી છે. તાજેતરની સદીઓમાં, સલફી અને વહાબી વિચારધારાના ફેલાવાને કારણે, તેમના અનુયાયીઓ અન્ય મુસ્લિમો, ખાસ કરીને શિયાઓની તકફીર કરી રહ્યા છે.

ઉદ્દેશ્ય

શૈખ મોહમ્મદ બિન સુલેમાન કુર્દી, મોહમ્મદ બિન અબ્દુલ વહાબના શિક્ષક:

"ઓ અબ્દુલ વહાબના પુત્ર! અલ્લાહની ખાતર, હું તમને સલાહ આપું છું કે મુસ્લિમો વિશે વાત કરવાનું ટાળો... અને તમને મુસ્લિમો વિરુદ્ધ જાહેરમાં તકફીર કરવાનો અધિકાર નથી; કારણ કે તમે આ ઉમ્માહનો એક ભાગ છો. અને મુસ્લિમ સમુદાય છોડી દેનાર વ્યક્તિ સામે કુફ્ર વાસ્તવિકતાની નજીક છે; કારણ કે તેણે વિશ્વાસીઓ (ઈમાનવાળાઓ) નો માર્ગ છોડી દીધો છે અને બીજા માર્ગ પર ચાલ્યો છે.”

તારીખ બાએગાન, ઝૈની દહલાન, ફિત્નાતુલ વહાબીયા, પાના 5 અને 6।

મુસ્લિમોની તકફીર નીચે મુજબ વિવિધ કારણોસર કરવામાં આવી છે:

• ધાર્મિક સિદ્ધાંતોની ગેરસમજ અને સિદ્ધાંતહીન સમજ: ખવારિજે સિફીનના યુદ્ધમાં હકમીયતની ઘટનાનો વિરોધ કર્યો અને “لَا حُكْمَ إِلَّا لِلّه (લા હુકમા ઇલ્લા લિલ્લાહ)” (અલ્લાહ સિવાય કોઈ આદેશ નથી) આયતની તેમની ખાસ સમજણને ધ્યાનમાં રાખીને ઇમામ અલી (અ.સ.) ની તકફીર કરી. એ જ રીતે વહાબીઓએ ઘણા મુસ્લિમો, ખાસ કરીને શિયાઓને, તૌહીદ (એકેશ્વરવાદ), શિર્ક (બહુઈશ્ર્વરવાદ), ઝિયારત (તીર્થયાત્રા), તબર્રુક (પ્રસાદ) અને તવસ્સુલ સંબંધિત ઇસ્લામી શિક્ષણની તેમની ખાસ સમજણથી તકફીર કર્યા. વહાબીઝમના સ્થાપક મોહમ્મદ બિન અબ્દુલ વહાબ (મૃત્યુ. 1206 હિજરી), તેમના લોહીને કાયદેસર અને તેમની હત્યાને માન્ય માનતા હતા કારણ કે તેઓ અલ્લાહ સુધી પહોંચવાનો માર્ગ શોધે છે અને અંબિયા વ સાલીહીનને મધ્યસ્થી માને છે.

• અકાએદ: ખવારિજ એવા મુસ્લિમોને તકફીર કરતા હતા જેઓ મોટા પાપો (ગુનાહે કબીરા) માં સંડોવાયેલા હતા. وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّـهُ فَأُولَـٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ તેઓ આ આયત વડે દલીલ કરતા હતા. જો કે, અનુસાર મુસ્લિમો માટે, સૌથી મોટું પાપو ઇમાનથી મોઢું ફેરવવાનું છે, ઇસ્લામ અસ્વીકાર કરવનો નથી. પરિણામે, વ્યક્તિ ફાસિક (દંભી) છે, કાફિર નથી. તેવી જ રીતે, ખલ્કે કુરાનના ફિતના દરમિયાન, અબુલ હસન અશઅરી અને અહમદ ઇબ્ને હંબલ ખલ્કે કુરાન સ્વીકારનારાઓ, મોતઝેલાને કુરાનને બિન-સૃષ્ટ (પ્રાચીન) માનનારાઓને કાફિર કહેતા હતા. શિયા હદીસોમાં, ગુલાત (જેઓ માસૂમ ઇમામો (અ.સ.) ને અતિશયોક્તિ કરનારાઓ કરે છે અથવા મહિમા આપે છે) અને જેઓ તફવીઝ (મુફાવ્વેઝા) સ્વીકારે છે તેમને કાફિર કહેવામાં આવે છે.

• મઝહબી તઅસ્સુબ (ધાર્મિક પૂર્વગ્રહ): ઐતિહાસિક અહેવાલો અનુસાર, ઇસ્લામિક ધર્મોના કેટલાક અનુયાયીઓ એકબીજાની તકફીર કરતા હતા. ઉદાહરણ તરીકે, ચંદ્ર કેલેન્ડરની 8મી સદીમાં, સુન્ની ધર્મના અનુયાયીઓ ઇબ્ને તૈમિયાના વર્તનને કારણે હંબલીઓને તકફીર કરતા હતા, અને બીજી બાજુ ઇબ્ને હાતિમ હંબલી હંબલીઓને છોડીને બધા મુસ્લિમોને તકફીર કરતા હતા. તેવી જ રીતે, આ સુન્નીઓ દ્વારા શિયાઓ વિરુદ્ધ અને શિયાઓ દ્વારા સુન્નીઓ વિરુદ્ધ તકફીર કરવામાં આવતી હતી. વહાબી મુફ્તી ઇબ્ને જબરીન અમુક અકીદાની શિયા તરફ નિસબત આપી, ઉદાહરણ તરીકે, તેહરીફે કુરાન, મોટાભાગના સહાબાઓને કાફિર, સુન્નીઓને નજિસ અને કાફિર માનવું, અને અલી (અ.સ) અને અલીના વંશજ વિશે ગુલૂના કારણે શિયાઓને કાફિર માનતા હતા. જોકે, શિયાઓ આવી માન્યતાઓ (અકીદા) રાખતા નથી. અને મોટાભાગના શિયા અને સુન્ની ન્યાયશાસ્ત્રીઓ માને છે કે અન્ય ધર્મોના અનુયાયીઓ કાફિર નથી અને જો આવી વાતનો ઉલ્લેખ કેટલીક પુસ્તકોમાં કરવામાં આવે છે, તો તેનું અર્થઘટન કુફ્ર એતેકાદી તરીકે કરવામાં આવશે.

• ઇરફાની અને ફલસફી વિષયો: કેટલાક મુસ્લિમ વિદ્વાનોએ ફિલોસોફર અને રહસ્યવાદીઓની તકફીર કરી છે. ઉદાહરણ તરીકે, ગઝાલીએ તેમના પુસ્તક તહાફત અલ-ફલાસેફામાં ફિલોસોફરોની તકફીર કરી છે. વધુમાં, સૈયદ મોહમ્મદ બાકીર ખુનસારી (મૃત્યુ. 1313 હિજરી) અનુસાર, એક મુલ્લા સદરાના કેટલાક મંતવ્યો, જે સ્પષ્ટપણે શરિયા અનુસાર ન હતા, તેમને કાયદાશાસ્ત્રીઓના જૂથે તકફીર કર્યા.

તેવી જ રીતે, પોતાના અસ્તિત્વ માટે સરકારોનો રાજદ્રોહ અને ઇસ્લામના દુશ્મનોના કાવતરાં એ તકફીરના વિચારના ફેલાવા માટેના અન્ય કારણો છે.

પરિણામો

અહલે-કિબલાહના તકફીરના કેટલાક પરિણામો નીચે મુજબ છે:

• મુસ્લિમોની હત્યા: ઇસ્લામના ઇતિહાસમાં, તકફીરના ગુના માટે હંમેશા ઘણા મુસ્લિમોની હત્યા કરવામાં આવી છે.

• ઐતિહાસિક સ્મારકો અને ધાર્મિક ઇમારતોનો વિનાશ: વહાબીઓએ શિર્કના બહાને મુસ્લિમોના પવિત્ર અને ઐતિહાસિક સ્થળો, જેમ કે ઇમામોના હરામોનો નાશ કર્યો.

• દુનિયાને ઇસ્લામનો હિંસક ચહેરો બતાવવો: ઇસ્લામના નામે તકફીરી જૂથોના પ્રદર્શનોએ ઇસ્લામના વિરોધીઓને તેને હિંસક ધર્મ કહેવાની ફરજ પાડી છે.

આ ઉપરાંત, ઇસ્લામિક સરકારો સામે સશસ્ત્ર બળવો અને તેમને નબળા પાડવા અને તકફીરીઓ દ્વારા બંદી બનાવવામાં આવેલી મુસ્લિમ મહિલાઓને હલાલ માનવી એ તકફીરના કેટલાક અન્ય પરિણામો છે.

તકફીરી જૂથોની રચના

છેલ્લી સદીમાં, વહાબિઝમ અને ISIS જેવા અન્ય જૂથો, જે વહાબિઝમના સમર્થન અને પ્રભાવથી રચાયેલા હતા, તેમણે મુસ્લિમોની તકફીર કરી છે અને તેમનો નરસંહાર કરવા તેમજ તેમની સંપત્તિ જપ્ત કરવાના પગલાં લીધા છે. આ લોકો તે આયતો મુસ્લિમો પર લાગુ કરે છે જે ખરેખર મુશ્રિકો અને કાફિરો વિશે પ્રગટ થઈ હતી. જોકે, મુસ્લિમ વિદ્વાનો આ પ્રથાનો વિરોધ કરે છે અને કહે છે કે ફક્ત આવશ્યક ધર્મનો ઇનકાર એટલે કે તૌહીદ અને પયગંબરીનો ઇનકાર જ મુસ્લિમને કુફ્ર બનાવે છે. તે પણ, આવો ઇનકાર જાણી જોઈને કરવામાં આવે અને જેનો અર્થઘટન કરવું મુમકિન ન હોય.

આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદ

મુખ્ય લેખ: ઉગ્રવાદી અને તકફીરી પ્રવાહોનો સામનો કરવા માટે વિશ્વ કોંગ્રેસ

2014 માં, મર્જા-એ-તકલીદ આયતુલ્લાહ મકારિમ શિરાઝીના નેતૃત્વ હેઠળ “કુંગરે જહાંની જયાઁન્હાએ ઇફરાતી વ તફરીતી અઝ દીદગાહે ઓલ્માએ ઇસ્લામ” (ઇસ્લામિક વિદ્વાનોના દૃષ્ટિકોણથી ઉગ્રવાદીઓ અને તકફીરી ચળવળો પર આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદ) શીર્ષક હેઠળ કુમમાં એક પરિષદનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. આ પરિષદમાં 80 દેશોના શિયા અને સુન્ની વિદ્વાનો હાજર રહ્યા હતા. આ કોન્ફરન્સમાં મોકલવામાં આવેલા 830 લેખો " કુંગરે જહાંની જયાઁન્હાએ ઇફરાતી વ તફરીતી" શીર્ષક હેઠળ 10 ભાગમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે. ઉપરાંત, તેના કાયમી સચિવાલયે વિવિધ ભાષાઓમાં 40 પુસ્તકો પ્રકાશિત કર્યા છે અને ફારસી અને અરબી ભાષાઓમાં ઇસ્લામિક ઉમ્મા સામયિક શરૂ કર્યું છે.

મોનોગ્રાફી

તકફીરના જવાબમાં અનેક પુસ્તકો લખવામાં આવ્યા છે. પુસ્તક (કિતાબ શનાસી તકફીર) માં અરબી અને ફારસી ભાષામાં 528 કૃતિઓ રજૂ કરે છે, જેમાંથી 235 પુસ્તકો, 240 લેખો અને 49 થીસીસ છે, અને તેમાંથી ચાર વિશેષ અંકો છે.

• "આરાએ ઉલમા-એ-મુસ્લિમીન વા ફતાવાહુમ ફી તહરીમે તકફીરે ઇત્તેબાઉલ મઝાહિબ અલ-ઇસ્લામિયા" પુસ્તક દાર અલ-તકરીબ ઇરાકના સ્થાપક શેખ ફુઆદ કાઝિમ મિકદાદી દ્વારા લખવામાં આવ્યું હતું. આ પુસ્તકમાં ઇસ્લામિક ધર્મોના અનુયાયીઓ દ્વારા તકફીર પર પ્રતિબંધ અંગે શિયા અને સુન્ની વિદ્વાનોના ફતવાઓ છે. તેહરાનના મજમા અલ-સકલૈન અલ-ઇલ્મીએ આ પુસ્તક 1428 હિજરીમાં પ્રકાશિત કર્યું હતું.

• હુસૈન અહમદ અલ-ખશિન દ્વારા "અલ-ઇસ્લામ વલ ઉનુફ કરાઅત ફી'ઝ ઝાહિરાતીત તકફીર" આ પુસ્તક ઇસ્લામિક દૃષ્ટિકોણથી તકફીર અને હિંસાના મુદ્દાનું વિશ્લેષણ કરે છે અને તકફીરના સિદ્ધાંતો અને માપદંડો, તેના મૂળ અને પ્રકારો તેમજ તકફીરીઓની લાક્ષણિકતાઓનું વર્ણન કરે છે. આ પુસ્તક 244 પાના પર આધારિત "ઇસ્લામ વ ખુશૂનત: નિગાહી નો બે પદીદ એ તકફીર" શીર્ષક હેઠળ, 1390 શમ્સી માં ફારસી ભાષામાં અનુવાદિત થયું હતું.

સંબંધિત લેખો

• ખવારિજ
• વહાબીવાદ
• ISIS

સ્ત્રોતો

• કુંગરે જહાંની જરયાનહાએ ઇફરાતી વ તકફીરી અઝ દીદગાહે ઉલમા એ ઇસ્લામ, દબીર ખાના કુંગરે જહાંની મુકાબલે બા જરયાનહાએ ઇફરાતી વ તકફીરી, પ્રકાશન ૧૩ ખુરદાદ ૧૩૯૫ શમ્સી, વીજીટ ૧૦ ઉર્દીબહિશ્ત ૧૪૦૧ શમ્સી.
• 40 ઉનવાન કિતાબ કુંગરે જિદ્દે તકફીર બે પંજ ઝબાન ઝિંદા દુનિયા ચાપ શુદે અસ્ત, ખબરગુઝારી રસ્મી હૌઝા, પ્રકાશન ૮ બહમન ૧૩૯૪ શમ્સી, વીજીટ ૧૦ ઉર્દીબહિશ્ત ૧૪૦૧ શમ્સી.
• આકા સાલેહી, અલી, ખુસરો મોમીની વા મુજ્તબા જાફરી વા અલી રઝા સાબિરયાન, તકફીર વા બર રસી પયામદહાએ આન દર જવામે ઇસ્લામી, મુતાલેઆત ફિક્હ વા ઉસૂલ, દૌરા એ દોવ્વુમ ક્રમાંક ૨, પાઈઝ વા ઝમિસ્તાન ૧૩૯૮ શમ્સી.
• અબુલ હસન અશઅરી, અલી બિન ઇસ્માઈલ, અલ ઇબાના અન ઉસૂલ અલ દયાના, શોધ: ફોકીયા હુસૈન મહમૂદ, કાહિરા, દાર અલ અંસાર, ૧૩૯૭ શમ્સી.
• ઇબ્ને જબરીન, અલ લૂલૂ અલ મકીન મિન ફતાવા અલ શૈખ ઇબ્ને જબરીન, આઅદાદ, અબ્દુલ્લાહ બિન યુસુફ અલ ઇજલાન, તંસીક: સલમાન બિન અબ્દુલ કાદિર અબૂ ઝૈદ.
• ઇબ્ને હંબલ, અહમદ, અલ સુન્ના, સંશોધન: અબ્દુલ્લાહ બિન હસન આલે અલ શૈખ, મક્કા, અલ મત્બઆ અલ સલફીયા વા મકતબેતહા, ૧૩૪૯ હિજરી.
• ઇમામ ખુમૈની, સય્યદ રૂહુલ્લાહ, કિતાબ અલ તહારત, તેહરાન, મોઅસ્સેસા તંજીમ વ નશર આસારે ઇમામ ખુમૈની, ૧૪૨૭ હિજરી.
• બખ્શી શૈખ અહમદ, મહદી વ બહનામ બહારી વા પૈમાન વહાબપૂર, બર રસી ઐડયાલોજી ગુરૂહે તકફીરી-વહાદી દૌલતે ઇસ્લામી ઇરાક વા શામ (દાઇશ), ફસલ નામા ઇલ્મી વા પુઝૂહિશી ઉલૂમ સિયાસી દાનિશગાહ બાકિર અલ ઉલૂમ, દૌરા ૧૬, ક્રમાંક ૪૬, ઝમિસ્તાન ૧૩૯૨ શમ્સી.
• જુર્જાની, અલી બિન મોહમ્મદ, શરહ અલ મુવાફિક, શોધ: મોહમ્મદ બદરુદ્દીન નઅસાની હલબી, મિસ્ર, ૧૩૨૫ હિજરી (ઉફસુત કુમ, ૧૩૭૦ શમ્સી).
• જઝીરી, અબ્દુર રહમાન, કિતાબ અલ ફિક્હ અલા મઝાહિબ અલ અરબઆ, બૈરૂત, ૧૪૧૦ હિજરી.
• જાફરયાન, રસૂલ, તારીખ ખુલફા, કુમ, દલીલ, ૧૩૮૦.
• ખાનસારી, સય્યદ મોહમ્મદ બાકિર, રૌઝાત અલ જન્નાત ફી અહવાલ અલ ઉલમા વસ સાદાત, કુમ, ઇસ્માઈલિયાન, પહેલું સંસ્કરણ, ૧૩૯૦ શમ્સી.
• હુર્રે આમોલી, મોહમ્મદ બિન યુસુફ, વસાઇલ અલ શિયા એલા તહસીલ મસાઇલ અલ શરીયા, મોઅસ્સેસા આલે અલ બૈત, કુમ, ૧૪૦૯ હિજરી.
• હસન લૂ, અમીર અલી, ઝમીનેહા વા અવામિલે પૈદાઈશે તકફીર દર મિયાને મુસલમાનાન વા પયામદહાએ આન દર જહાંને ઇસ્લામ, જરયાન શનાસી દીની મારફતી દર અરસે બૈનુલ મિલલ, ક્રમાંક ૧૬, ૧૩૯૬ શમ્સી.
• દૈનૂરી, અબૂ હનીફા અહમદ બિન દાઊદ, અલ અખબાર અલ તુવલ, શોધ: અબ્દુલ મુનઇમ આમિર, કુમ, મંશૂરાત અલ રઝી, ૧૩૬૮ શમ્સી.
• ઝૈની દહલાન, સય્યદ અહમદ, ફિતના અલ વહાબીયા.
• સુબ્હાની તબરીઝી, જાફર, બુહૂસ ફી અલ મેલલ વ અલ નેહલ, કુમ, મોઅસ્સેસા અલ નશ્ર અલ ઇસ્લામી, ૧૪૨૭ હિજરી.
• સુબ્હાની, જાફર, મુહાઝેરાત ફીલ ઇલાહીયાત, ઇંતેશારત મોઅસ્સેસા ઇમામ સાદિક (અ), ૧૪૨૮ હિજરી.
• શહરિસ્તાની, મોહમ્મદ બિન અબુદલ કરીમ, અલ મેલલ વ અલ નેહલ, ચાપ મોહમ્મદ સય્યદ કીલાની, કાહિરા, ૧૯૬૭ ઈ
• શહીદ સાની, જૈનુદ્દીન બિન અલી, અલ રૌઝાતુલ બહીયા ફી શરહ અલ લુમઅતિદ દમિશ્કીયા, ચાપ મોહમ્મદ કાલાંતર, બૈરૂત, ૧૪૦૩ હિજરી
• અબ્દુલ બાકી, મોહમ્મદ ફુઆદ, અલ મોજમ અલ મુફહરિસ લેઅલફાઝ અલ કુરઆન અલ કરીમ, કાહિરા ૧૩૬૪, ચાપ અફસત તેહરાન, ૧૩૯૭ શમ્સી.
• અબ્દુલ મુનઇમ, મહમૂદ અબ્દુર રહમાન, મોજમ અલ મુસ્તલેહાત વલ અલફાઝ અલ ફિક્હીયા, ભાગ ૧, કાહિરા, દાર અલ ફઝીલા, ૧૯૯૯ ઈ.
• ગઝાલી, ફૈસલ અલ તફરકા બૈનલ ઇસ્લામ અલ ઝંદકા, ચાપ રિયાઝ મુસ્તફા અબ્દુલ્લાહ, દમિશ્ક, ૧૪૧૭ હિજરી.
• ફયૂમી, અહમદ બિન મોહમ્મદ, અલ મિસ્બાહ અલ મુનીર ફી ગરીબ અલ શરહ અલ કબીર લિલ રાફેઈ, બૈરૂત, દાર અલ ફિક્ર.
• મજલિસી, મોહમ્મદ બાકિર બિન મોહમ્મદ તકી, બિહાર ઉલ અનવાર, બૈરૂત, ૧૯૮૩ ઈ.
• મુગનિયા, મોહમ્મદ જવાદ, હાઝેહી હૈયા અલ વહાબીયા, તેહરાન, મંઝમાતિલ એલામ અલ ઇસ્લામી, ૧૪૦૮ હિજરી.
• મુકદ્દેસી, મુતાહર બિન તાહિર, અલ બદા વત તારીખ, બૂર સઈદ, મકતબા અલ સકાફા અલ દીનીયા.
• નસર ઇસ્ફહાની, અબાઝર, કિતાબ શનાસી તકફીર, કુમ, દાર અલ આલામ લેમદરસતે અહલે અલ બૈત (અ), ૧૩૯૩ શમ્સી.
• વાકેદી, મોહમ્મદ બિન ઉમર, અલ રદ્દા, શોધ: યાહ્યા અલજબૂરી, બૈરૂત, દાર અલ ગરબ અલ ઇસ્લામી, પહેલું સંસ્કરણ, ૧૯૯૦ ઈ.
• યાકૂબી, અહમદ બિન અબી યાકૂબ, તારીખ યાકૂબી, બૈરૂત, દાર સાદિર.
• ગઝાલી, મોહમ્મદ બિન મોહમ્મદ , તહાફત અલ ફલાસેફા, શમ્સ તબરેઝી, તેહરાન, ૧૩૮૨ શમ્સી
• રશીદ રઝા વા દિગરાન, મજલ્લા અલ મીનાર.
• મોહમ્મદ બિન અબુદલ વહાબ, કશ્ફ અલ શુબહાત, અલ મમલેકત અલ અરબીયા અલ સઊદીયા, વઝારત અલ શઊન વલ ઔકાફ વા અલ દાવત વલ ઇરશાદ, ૧૪૧૮ હિજરી.