શિયા

શિયા ઇસ્લામના બે મુખ્ય સંપ્રદાયોમાંથી એક છે. ઇમામત એ શિયા ધર્મના સિદ્ધાંતોમાંથી એક છે અને તેમને સુન્નીઓથી અલગ પાડવાનો એક માર્ગ છે. આ સિદ્ધાંત મુજબ, ઇમામની નિમણૂક ખુદા દ્વારા કરવામાં આવી છે અને પયગંબર (સ.અ.વ.) દ્વારા લોકોને તેનો પરિચય કરાવામાં આવ્યું છે. આ ધર્મના આધારે, ઇસ્લામના પયગંબર (સ.અ.વ.) એ ખુદાના આદેશથી હઝરત અલી (અ.સ.) ને પોતાના જાનશીને બિલા ફસલ (તાત્કાલિક ઉત્તરાધિકારી) તરીકે પસંદ કર્યા.

ઝૈદિયા સિવાય બધા શિયાઓ ઇમામને અચૂક (માસૂમ) માને છે અને માને છે કે છેલ્લા ઇમામ, વચન આપેલા મહદી (અ.સ.), ગેબતમાં છે અને એક દિવસ દુનિયામાં ન્યાય સ્થાપિત કરવા માટે ઉભા થશે.

કેટલીક અન્ય વિશિષ્ટ શિયા ધર્મશાસ્ત્રીય માન્યતાઓમાં શામેલ છે: બૌદ્ધિક ભલાઈ અને કુરૂપતા, અલ્લાહના ગુણોનું શુદ્ધિકરણ, બે મામલાઓ વચ્ચેનો મામલો, સહાબીઓનો અન્યાય, તકય્યો, તવસ્સુલ અને શફાઅત.

શિયા ધર્મમાં, સુન્ની ધર્મની જેમ, શરીઅતના એહકામ (ધાર્મિક ચુકાદાઓ) મેળવવાના સ્ત્રોતોમાં શામેલ છે: કુરાન, સુન્નાહ, અકલ (તર્ક) અને ઈજમા (સર્વસંમતિ). અલબત્ત, પયગંબર (સ.અ.વ.) ની સુન્નત ઉપરાંત, શિયાઓ ઇમામોની સુન્નત, એટલે કે તેમના વર્તન અને વાણીને પણ હુજ્જત (પુરાવા) તરીકે માને છે.

આજે, શિયા ધર્મમાં ત્રણ મુખ્ય સંપ્રદાયો છે: ઈમામીયા, ઈસ્માઈલીયા અને ઝૈદીયા. શિયા વસ્તીનો મોટો ભાગ ઇમામી અથવા ઈસ્ના અશરી શિયાઓ ધરાવે છે. તેઓ બાર ઇમામોની ઇમામતમાં માને છે, જેમાંથી છેલ્લા વચન આપેલા મહદી (અ.સ.) છે.

ઇસ્માઇલીઓ ઇમામીયાના છઠ્ઠા ઇમામ, ઇમામ સાદિક (અ.સ.) સુધીના ઇમામોને સ્વીકારે છે, અને તેમના પછી, તેઓ ઇમામ સાદિક (અ.સ.) ના પુત્ર ઇસ્માઇલ અને ઇસ્માઇલના પુત્ર મોહમ્મદને ઇમામ માને છે, અને માને છે કે તેઓ વચન આપેલા મહદી છે. ઝૈદીઓ ઇમામોની સંખ્યા મર્યાદિત કરતા નથી અને માને છે કે હઝરત ફાતિમા (સ.અ.વ.) ના કોઈપણ સંતાન જે જ્ઞાની, ઝાહિદ, બહાદુર અને ઉદાર (સખાવતમંદ) છે અને જે કેયામ કરે તે ઇમામ છે.

ઇસ્લામિક વિશ્વની શિયા સરકારોમાં આલે ઇદ્રીસ, તબરીસ્તાનના અલવીઓ, આલે બુયા, યમનના ઝૈદી, ફાતેમીયાન, ઇસ્માઇલીઓ, સબઝવારના સરબેદારાન, સફવીયા અને ઇસ્લામિક રિપબ્લિક ઓફ ઈરાનનો સમાવેશ થાય છે.

PEW (પ્યુ) રિસર્ચ સેન્ટરના રિલિજિયન એન્ડ લાઇફ એસોસિએશનના અહેવાલ મુજબ, વિશ્વની મુસ્લિમ વસ્તીના 10 થી 13 ટકા લોકો શિયા છે. શિયાઓની વસ્તી ૧૫૪ થી ૨૦ કરોડની વચ્ચે હોવાનો અંદાજ છે. મોટાભાગના શિયાઓ ઈરાન, પાકિસ્તાન, ભારત અને ઇરાકમાં રહે છે.

વ્યાખ્યા

શિયા" શબ્દનો અર્થ ઇમામ અલી (અ.સ.) ના અનુયાયીઓ અને એવા લોકો થાય છે જેઓ માને છે કે પયગંબર (સ.અ.વ.) એ સ્પષ્ટપણે ઇમામ અલી (અ.સ.) ને તેમના તાત્કાલિક ઉત્તરાધિકારી (જાનશીને બિલા ફસલ) તરીકે નિયુક્ત કર્યા છે. શેખ મુફીદ માને છે કે "શિયા" શબ્દનો ઉપયોગ જ્યારે અલ-શિયા "અલીફ લામ" સાથે થાય છે ત્યારે તે ફક્ત ઇમામ અલી (અ.સ.) ના અનુયાયીઓ માટે થાય છે જેઓ પયગંબર (સ.અ.વ.) પછી તેમની તાત્કાલિક વિલાયત અને ઇમામતમાં વિશ્વાસ રાખે છે. તેનાથી વિપરીત, સુન્નીઓ કહે છે કે પયગંબર (સ.અ.વ.) એ તેમને ઉત્તરાધિકારી તરીકે નિયુક્ત કર્યા નથી અને મુસ્લિમોએ ઈજમા દ્વારા અબુ બકરને પયગંબર (સ.અ.વ.) ના ઉત્તરાધિકારી પસંદ કર્યા અને તેમની બેયત કરી છે. શિયા ઇતિહાસકાર રસૂલ જાફરિયનના મતે, ઇસ્લામના ઉદય પછી ઘણી સદીઓ સુધી, અહલેબૈત (અ.સ.) ના પ્રેમીઓ જેઓ ઇમામ અલી (અ.સ.)ને બિલા ફસલ ખલીફા માનતા તેઓ શિયા કહેવામાં આવતા હતા. આ, પહેલા જૂથથી વિપરીત, જેઓ સૈદ્ધાંતિક શિયાઓ હતા [નોંધ 1], તેમને પ્રેમાળ શિયાઓ (અહલેબૈતના પ્રેમીઓ) કહેવામાં આવે છે. શિયાનો શાબ્દિક અર્થ અનુયાયી, મિત્ર અને જૂથ થાય છે.

શિયા ધર્મના ઉદભવના ઇતિહાસ

શિયા ધર્મના ઉદભવના ઇતિહાસ વિશે વિવિધ મંતવ્યો છે; તેમાંના પયગંબર (સ.અ.વ.) ના જીવનનો સમય, સકીફાની ઘટના પછી, ઉસ્માનની હત્યા પછી અને હકીમિયતની ઘટના પછી શિયાઓના ઉદભવની તારીખો તરીકે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. કેટલાક શિયા વિદ્વાનો માને છે કે પયગંબર (સ.અ.વ.) ના જીવનથી, ઘણા સહાબીઓ ઇમામ અલી (અ.સ.)ની આસપાસ હતા અને તે સમયથી જ શિયા અસ્તિત્વમાં હતા. તેઓ હદીસો અને ઐતિહાસિક અહેવાલો (થી ઇન્તેસાબ કરે) ટાંકે છે જે મુજબ, પયગંબર (સ.અ.વ.) ના સમયમાં, અલી (અ.સ.) ના શિયાઓને ખુશખબર આપવામાં આવી હતી અથવા લોકોને અલીના શિયા તરીકે ઉલ્લેખવામાં આવ્યુ હતું પયગંબર (સ.અ.વ.) ના મૃત્યુ પછી, આ જૂથે સકીફા કાઉન્સિલ દ્વારા અબુ બકરને ખિલાફત માટે પસંદ કરવાના નિર્ણય સામે વાંધો ઉઠાવ્યો અને અબુ બકરને ખલીફા તરીકે બેયત કરવાનો ઇનકાર કર્યો. મસાએલ અલ-ઇમામાહ પુસ્તકમાં નાશી અકબરના જણાવ્યા મુજબ, ઇમામ અલી (અ.સ.) ના સમયથી શિયા (એતેકાદી) માન્યતા અસ્તિત્વ (વજૂદ)માં હતા.

ઇમામતનો સિદ્ધાંત (કોન્સેપ્ટ)

મુખ્ય લેખ: ઇમામત ઇમામત પ્રત્યે શિયાનો દૃષ્ટિકોણ બધા શિયા સંપ્રદાયોમાં એક સામાન્ય લક્ષણ માનવામાં આવે છે. શિયા ધર્મશાસ્ત્રીય ચર્ચાઓમાં ઇમામત ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ અને કેન્દ્રિય સ્થાન ધરાવે છે. શિયાઓ અનુસાર, ઇમામ પયગંબર (સ.અ.વ.) પછી ધાર્મિક નિયમોના અર્થઘટનનો સર્વોચ્ચ સ્ત્રોત છે. શિયા હદીસોમાં, ઇમામનો દરજ્જો એટલો મહત્વપૂર્ણ છે કે જો કોઈ પોતાના ઇમામને ઓળખ્યા વિના મૃત્યુ પામે છે, તો તે દુનિયામાંથી કાફિર તરીકે વિદાય લે છે.

              પયગંબર (સ.અ.વ.) એ ફરમાવ્યું: "من مات ولم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة" તફ્તાઝાની, શર્હ અલ-મકસીદ, ભાગ 5, પાનું 239. પયગંબર (સ.અ.વ.): "જે કોઈ પોતાના સમયના ઇમામને જાણ્યા વિના મૃત્યુ પામે છે તે અજ્ઞાનતા (અવિશ્વાસમાં) મૃત્યુ પામ્યો છે." તફ્તાઝાની, શર્હ અલ-મકસીદ, 1409 હિજરી, ભાગ 5, પૃષ્ઠ 239.

ઇમામ ઉપર નસ્સની જરૂરિયાત

મુખ્ય લેખ: ઇમામ ઉપર નસ્સ શિયાઓ માને છે કે ઇમામત ધાર્મિક સિદ્ધાંતો અને ઇલાહી પદમાંથી એક છે; એટલે કે, પયગંબર ઇમામની પસંદગી લોકો પર છોડી શકતા નથી, અને તેમના માટે તેમના અનુગામીની નિમણૂક કરવી ફરજિયાત (વાજિબ) છે. તેથી, શિયા ધર્મશાસ્ત્રીઓ (ઝૈદિયા સિવાય) ઇમામની "નિમણૂક" (પયગંબર અથવા પાછલા ઇમામ દ્વારા) ની આવશ્યકતા પર આગ્રહ રાખે છે. અને તેઓ "નસ્સ" (એક નિવેદન અથવા ક્રિયા જે સ્પષ્ટ રીતે ઇચ્છિત અર્થ દર્શાવે છે) ને ઇમામને જાણવાનો એકમાત્ર રસ્તો માને છે. તેમની દલીલ એ છે કે ઇમામ અચૂક (માસુમ) હોવો જોઈએ અને ફક્ત અલ્લાહ જ માણસની અચૂકતા (ઇસ્મત) વિશે જાણે છે; કારણ કે અચૂકતા એક આંતરિક ગુણ છે અને કોઈ પણ તેની હાજરીથી તેની અચૂકતા વિશે જાણી શકતું નથી. તેથી, અલ્લાહ માટે ઇમામની નિમણૂક કરવી અને તેને પયગંબર દ્વારા લોકોને જણાવવું જરૂરી છે. શિયા ધર્મશાસ્ત્રના પુસ્તકોમાં, સમાજમાં ઇમામના અસ્તિત્વની આવશ્યકતા માટે ઘણા (નકલી) કથાત્મક અને (અકલી) બૌદ્ધિક દલીલો છે. શિયાઓ દ્વારા ઇમામના અસ્તિત્વની આવશ્યકતા માટે ઉલ્લીલ અમ્રની આયત અને મન માતાની હદીસનો સમાવેશ થાય છે. તેમના તર્કસંગત (અકલી) કારણોમાંનું એક કૃપાના કાયદા (કાયદા લુત્ફ) થી દલીલ કરવાનું છે. આ કારણ સમજાવતા, તેઓએ લખ્યું: એક તરફ, ઇમામનું અસ્તિત્વ લોકોને અલ્લાહની આજ્ઞાપાલન તરફ વધવાનું અને પાપો તરફ ઓછું વાળવાનું કારણ બને છે; અને બીજી તરફ, કૃપાના કાયદા (કાયદા લુત્ફ) અનુસાર અલ્લાહ માટે એવું કંઈ પણ કરવું ફરજિયાત છે જે આવી વસ્તુનું કારણ બને છે; તેથી, ઇમામ મોકલવો અલ્લાહ માટે ફરજિયાત (વાજીબ) છે.

ઇમામની અપૂર્ણતા(ઈસ્મત)

મુખ્ય લેખ: ઇમામોની અપૂર્ણતા શિયાઓ ઇમામોની અપૂર્ણતામાં માને છે અને તેને ઇમામતની શરત માને છે. તેઓ આ સંદર્ભમાં કથાઓ અને તર્કસંગત (નકલી અને અકલી) પુરાવાઓ ટાંકે છે, જેમાં ઉલીલ અમ્રની આયત, ઇબ્રાહિમના મુકદ્દમાની આયત, અને સકલૈનની હદીસનો સમાવેશ થાય છે.

શિયાઓમાં, ઝૈદીઓ બધા ઇમામોની અપૂર્ણતામાં માનતા નથી. તેમના મતે, ફક્ત અસ્હાબે કિસા યાની પયગંબર (સ.અ.વ.), અલી (અ.સ.), ફાતિમા (સ.અ.વ.), હસન (અ.સ.) અને હુસૈન (અ.સ.) જ ભૂલથી મુક્ત છે. બાકીના ઇમામો, અન્ય લોકોની જેમ, ભૂલથી અચૂક (માસૂમ) નથી.

પયગંબર સાહેબના ઉત્તરાધિકારનો મુદ્દો

શિયાઓ માને છે કે પવિત્ર પયગંબર (સ.અ.વ.) એ ઇમામ અલી (અ.સ.) ને પોતાના ઉત્તરાધિકારી (જાનશીન) તરીકે લોકો સમક્ષ રજૂ કર્યા હતા અને ઇમામતને પોતાનો અને તેમના વંશજોનો એકમાત્ર અધિકાર માનતા હતા. અલબત્ત, ઝૈદીઓએ પણ અબુ બકર અને ઉમરની ઇમામત સ્વીકારી હતી; પરંતુ આ જ લોકો ઇમામ અલી (અ.સ.) ને આ બંને કરતા વધુ લાયક માને છે અને કહે છે કે મુસ્લિમોએ ઉમર અને અબુ બકરને ઇમામ તરીકે પસંદ કરવામાં ભૂલ કરી હતી, પરંતુ ઇમામ અલી (અ.સ.) તેના માટે સંમત થયા હોવાથી, અમે તેમની ઇમામત પણ સ્વીકારીએ છીએ.

શિયા ધર્મશાસ્ત્રીઓ પયગંબર પછી ઇમામ અલી (અ.સ.) ના તાત્કાલિક ઉત્તરાધિકારને સાબિત કરવા માટે આયતો અને રિવાયતો નો ઉલ્લેખ કરે છે, જેમાં વિલાયતની આયત, ગદીરની હદીસ અને મંઝિલતની હદીસનો સમાવેશ થાય છે.

શિયા સંપ્રદાયો

મુખ્ય લેખ: શિયા સંપ્રદાય સૌથી મહત્વપૂર્ણ શિયા સંપ્રદાયોમાં ઇમામિયા, ઝૈદિયા, ઇસ્માઇલીયા, ગાલીયા, કૈસાનિયાહ અને અમુક અંશે વાકેફિયાહનો સમાવેશ થાય છે. આમાંના કેટલાક સંપ્રદાયોની પોતાની અલગ અલગ શાખાઓ છે; જેમ કે ઝૈદિયાહ, જેના માટે દસ શાખાઓનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે; અને કૈસાનિયાહ, જેને ચાર શાખાઓમાં વિભાજિત કરવામાં આવી છે. આના કારણે અસંખ્ય સંપ્રદાયોને શિયા સંપ્રદાયો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. અલબત્ત, ઘણા શિયા સંપ્રદાયો અદ્રશ્ય (ખતમ) થઈ ગયા છે, અને આજે ફક્ત ત્રણ સંપ્રદાયોના અનુયાયીઓ છે: ઇમામિયા, ઝૈદિયા અને ઇસ્માઇલીયા.

કૈસાનિયાહ મોહમ્મદ હનફિયાના અનુયાયીઓ હતા. ઇમામ અલી (અ.સ.), ઇમામ હસન (અ.સ.) અને ઇમામ હુસૈન (અ.સ.) પછી, તેઓ ઇમામ અલી (અ.સ.) ના બીજા પુત્ર મોહમ્મદ હનફિયાને ઇમામ માનતા હતા, અને તેઓ માનતા હતા કે મોહમ્મદ હનફિયા મૃત્યુ પામ્યા નથી, તેઓ વચન આપેલા મહદી (મવઉદ) હતા, અને તેઓ રઝવી પર્વત પર રહેતા હતા.

વાકેફિયાહ એ લોકોનો ઉલ્લેખ કરે છે જેઓ ઇમામ કાઝીમ (અ.સ.) ની શહાદત પછી તેમની સાથે રહ્યા. એટલે કે, તેઓ તેમને છેલ્લા ઇમામ માનતા હતા. ગાલીયાઓ પણ એક એવો જૂથ હતો જે શિયા ઇમામોના દરજ્જાને અતિશયોક્તિપૂર્ણ ગણાવતો હતો; એટલે કે, તેઓ તેમને અલ્લાહનો દરજ્જો આપતા, તેમને સર્જિત જીવો માનતા ન હતા, અને તેમને અલ્લાહ સાથે સરખાવતા હતા. શિયા ઇમામોએ વિવિધ પરિસ્થિતિઓમાં અતિશયોક્તિ અને કોઈપણ પ્રકારની અતિશયોક્તિપૂર્ણ વિચારસરણી સામે લડત આપી છે.

બાર ઇમામો

મુખ્ય લેખ: ઇમામિયા ટ્વેલ્વર શિયા અથવા ઈસ્ના અશરી શિયા ઇસ્લામનો સૌથી મોટો સંપ્રદાય છે. ઇમામીયાહ મુજબ, પયગંબર મોહમ્મદ (સ.અ.વ.) પછી, બાર ઇમામો છે, જેમાંથી પહેલા ઇમામ અલી (અ.સ.) છે, અને જેમાંથી છેલ્લા ઇમામ મહદી (અ.સ.) છે, જે હજુ પણ જીવંત છે, ગેબતમાં છે, અને એક દિવસ પૃથ્વી પર ન્યાય સ્થાપિત કરવા માટે પ્રગટ થશે.

રજ'અત અને બદ'આ એ ઈસ્ના અશરી શિયાઓ માટે વિશિષ્ટ માન્યતાઓ છે. રજઅતના સિદ્ધાંત મુજબ, ઇમામ મહદી (અ.સ.) ના દેખાવ પછી, કેટલાક મૃતકોને સજીવન કરવામાં આવશે. આ મૃતકોમાં સદાચારી (નેક) અને શિયા બંનેનો સમાવેશ થાય છે, તેમજ અહલેબૈતના દુશ્મનો પણ છે, જેમને આ દુનિયામાં તેમના કાર્યોની સજા જોવાનું નક્કી છે. બદાનો અર્થ એ છે કે અલ્લાહ ક્યારેક, કોઈ અનુકૂળ કારણોસર, કોઈ પયગંબર અથવા ઇમામને જાહેર કરેલી બાબતમાં ફેરફાર કરે છે અને તેને બીજી કોઈ વસ્તુથી બદલી નાખે છે.

સૌથી મહત્વપૂર્ણ ઈમામી ધર્મશાસ્ત્રીઓ (મુતકલ્લિમો) છે: શેખ મુફીદ (336 અથવા 338-413 હિજરી), શેખ તુસી (385-460 હિજરી), ખ્વાજા નાસીર અલ-દિન તુસી (597-672 હિજરી), અને અલ્લામા હિલ્લી (648-726 હિજરી). સૌથી પ્રખ્યાત ઈમામી કાયદાશાસ્ત્રીઓ (ફકીહો) છે: શેખ તુસી, મોહકિક હિલ્લી, અલ્લામા હિલ્લી, શહિદ અવલ, શહિદ સાની, કાશિફ અલ- ગિતા, મિર્ઝા કુમ્મી અને શેખ મુર્તઝા અંસારી.

ઈરાનમાં મોટાભાગના શિયાઓ, જે દેશની વસ્તીના લગભગ 90% છે, તેઓ ટ્વેલ્વર (ઈસ્ના અશરી શિયા) છે.

ઝૈદિયાહ

મુખ્ય લેખ: ઝૈદિયાહ ઝૈદી વિચારધારા ઇમામ સજ્જાદ (અ.સ.) ના પુત્ર ઝૈદ સાથે સંકળાયેલી છે. આ વિચારધારા મુજબ, ફક્ત ઇમામ અલી (અ.સ.), ઇમામ હસન (અ.સ.) અને ઇમામ હુસૈન (અ.સ.) ની ઇમામત પયગંબર દ્વારા નિયુક્ત કરવામાં આવી હતી. આ ત્રણ ઇમામો સિવાય, હઝરત ઝહરા (અ.સ.) ના વંશમાંથી જે કોઈ પણ જ્ઞાની, તપસ્વી, ઉદાર અને બહાદુર હોય તે ઇમામ છે.

અબુ બકર અને ઉમરની ઇમામત અંગે ઝૈદીઓના બે મંતવ્યો છે: તેમાંથી કેટલાક તેમની ઇમામતમાં માને છે અને કેટલાક તેને સ્વીકારતા નથી.[60] યમનમાં આજના ઝૈદીઓનો દૃષ્ટિકોણ પહેલા જૂથની નજીક છે.

ત્રણ મુખ્ય ઝૈદી સંપ્રદાયો હતા જારુદીયા, સાલીહિયા અને સુલેમાનિયા. અલ-મિલ્લલ વ અલ-નહલ પુસ્તકના લેખક અલ-શહરસ્તાનીના મતે, મોટાભાગના ઝૈદીઓ (કલામ) ધર્મશાસ્ત્રમાં મોતઝેલા અને ફિકહમાં, તેઓ હનફી વિચારધારા અને ન્યાયશાસ્ત્રની ચાર સુન્ની મઝહબોથી પ્રભાવિત છે.

એટલાસ ઓફ શિયા પુસ્તક મુજબ, ઝૈદીઓ યમનની વીસ મિલિયન વસ્તીના 35 થી 40 ટકા છે.

ઇસ્માઇલી

મુખ્ય લેખ: ઇસ્માઇલી ઇસ્માઇલીઓ શિયાઓનો એક સંપ્રદાય છે જે ઇમામ સાદિક (અ.સ.) સુધી ઇમામ અલી (અ.સ.) ની ઇમામતમાં માનતા હોવા છતાં, તેમના મોટા પુત્ર ઇસ્માઇલને ઇમામ સાદિક (અ.સ.) પછી ઇમામ માને છે અને ઇમામ કાઝીમ (અ.સ.) અને ઇમામિયાહના અન્ય ઇમામોની ઇમામત સ્વીકારતા નથી.[64] ઇસ્માઇલીઓ માનતા હતા કે ઇમામતના સાત સમયગાળા હોય છે, અને દરેક સમયગાળાની શરૂઆત એક "નાતિક" વક્તા થી થાય છે જે એક નવો શરિયા લાવે છે, અને દરેક સમયગાળામાં, તેમના પછી સાત ઇમામો ઇમામ તરીકે સેવા આપે છે.[65]

ઇસ્માઇલીયા માન્યતા અનુસાર, ઇમામતના પ્રથમ છ સમયગાળાના વક્તાઓ એ જ ઉલુલ અઝમ પયગંબરો છે જેમ કે: આદમ, નુહ, અબ્રાહીમ, મુસા, ઈસા અને પયગંબર મોહમ્મદ (સ.અ.વ.).[66] ઇસ્માઇલના પુત્ર મોહમ્મદ અલ-મક્તૂમ, ઇમામતના છઠ્ઠા સમયગાળાના સાતમા ઇમામ છે, જે પયગંબર મોહમ્મદથી શરૂ થયો હતો. તે વચન આપેલ મહદી (મવઉદ) છે, જે જ્યારે ઉદય પામશે, ત્યારે ઇમામતના સાતમા સમયગાળાના પ્રવક્તા પણ હશે.[67] એવું કહેવાય છે કે ફાતિમી શાસન દરમિયાન આમાંથી કેટલીક ઉપદેશોમાં ફેરફાર થયા હતા.[68]

ઇસ્માઇલીયા ધર્મની સૌથી મહત્વપૂર્ણ લાક્ષણિકતા ગૂઢતાવાદ માનવામાં આવે છે. કારણ કે તેઓ ઇસ્લામિક શ્લોક, હદીસો, ઉપદેશો અને ચુકાદાઓનું અર્થઘટન (તાવીલ) કરે છે અને તેમનું અર્થઘટન એવી રીતે કરે છે જે તેમના સ્પષ્ટ અર્થનો વિરોધાભાસ કરે છે. તેઓ માને છે કે કુરાનની કલમો અને હદીસોનો બાહ્ય અને આંતરિક (ઝાહિર અને બાતિન) અર્થ છે. ઇમામ તેમના અંતરતમ અસ્તિત્વને જાણે છે, અને ઇમામતનું અસ્તિત્વ ધર્મના અંતરતમ પાસાઓનું શિક્ષણ અને ગુપ્ત જ્ઞાન વ્યક્ત કરવાનું છે.[69]

કાઝી નોમાનને મહાન ઇસ્માઇલી (ફકીહ) ન્યાયશાસ્ત્રી માનવામાં આવે છે,[70] અને તેમના પુસ્તક દાઈમ અલ-ઇસ્લામને ઇસ્માઇલી ન્યાયશાસ્ત્રનો મુખ્ય સ્ત્રોત માનવામાં આવે છે.[70] અબુ હાતિમ અલ-રાઝી, નાસિર ખુસરો અને ઇખ્વાન અલ-સફા નામના જૂથને પણ અગ્રણી ઇસ્માઇલી વિચારકો માનવામાં આવે છે.[71] અબુ હાતિમ અલ-રાઝી દ્વારા લખાયેલ રસાઇલ અલ-ઇખ્વાન અલ-સફા વ 'આલમ અલ-નુબવાહ, તેમના સૌથી મહત્વપૂર્ણ ફલસફી (દાર્શનિક) પુસ્તકોમાંનું એક છે.[72]

આજના ઇસ્માઇલીઓ બે જૂથોમાં વહેંચાયેલા છે: આઘાખાની અને બોહરા, જેઓ ઇજિપ્તના ફાતિમિદની બે શાખાઓ, નિઝારી અને મુસ્તાલાવીઓના વંશજ છે.[73] પ્રથમ જૂથની સંખ્યા લગભગ દસ લાખ હોવાનો અંદાજ છે, જે મુખ્યત્વે ભારત, પાકિસ્તાન, અફઘાનિસ્તાન અને ઈરાન જેવા એશિયન દેશોમાં રહે છે.[74] બીજા જૂથની સંખ્યા લગભગ પાંચ લાખ હોવાનો અંદાજ છે, જેમાંથી 80 ટકાથી વધુ ભારતમાં રહે છે.[75]

મહદીવાદ (મહદવિયત)

મુખ્ય લેખ: મહદીવાદ મહદીવાદને બધા ઇસ્લામિક સંપ્રદાયોમાં એક સામાન્ય સિદ્ધાંત માનવામાં આવે છે;[76] પરંતુ આ વિચાર શિયા ધર્મમાં એક વિશેષ સ્થાન ધરાવે છે અને તેની ચર્ચા ઘણી કથાઓ, પુસ્તકો અને લેખોમાં કરવામાં આવી છે.[77]

મહદીના અસ્તિત્વના સિદ્ધાંત પર સંમત હોવા છતાં, શિયા સંપ્રદાયો તેની વિગતો અને ઉદાહરણો પર અલગ અલગ છે. બારમા ઇમામ, ઇમામ હસન અસ્કરી (અ.સ.) અને (મવઉદ) વચન આપેલા મહદી (અ.સ.) ના પુત્ર હોવાનું અને ગુપ્તતામાં હોવાનું શિયાઓ માને છે. [78] ઇસ્માઇલીઓ ઇમામ સાદિક (અ.સ.) ના પુત્ર ઇસ્માઇલના પુત્ર મોહમ્મદ મક્તૂમને વચન આપેલ મહદી (મવઉદ) માને છે.[79] ઝૈદીઓ રાહ જોવામાં કે ગુપ્તતામાં માનતા નથી, કારણ કે તેઓ પુનરુત્થાનને ઇમામની શરત માને છે.[80] તેઓ દરેક ઇમામને મહદી અને તારણહાર માને છે.[81]

મહત્વપૂર્ણ ધર્મશાસ્ત્રીય (કલામી) દ્રષ્ટિકોણ

જ્યારે શિયાઓ અન્ય મુસ્લિમો સાથે ધર્મના સિદ્ધાંતો, જેમ કે એકેશ્વરવાદ, નબુવત અને પુનરુત્થાન, શેર કરે છે, ત્યારે તેમની પાસે એવી માન્યતાઓ પણ છે જે તેમને બધા સુન્નીઓ અથવા તેમાંથી કેટલાકથી અલગ પાડે છે. તે માન્યતાઓમાં, ઇમામત અને મહદીવાદના બે મુદ્દાઓ ઉપરાંત, શામેલ છે: બૌદ્ધિક સુંદરતા અને કુરૂપતા (હુસ્ને કુબ્હે અકલી), અલ્લાહના ગુણોનું પવિત્રીકરણ (તન્ઝી-એ-સેફાત), બે મામલામાં વચ્ચેનો મામલો સહાબીઓનો અન્યાય, તકીયાહ, તવસ્સુલ અને શેફાઅત.

શિયા વિદ્વાનો, જેમ કે મોતઝલીઓ, ભલાઈ અને બુરાઈને તર્કસંગત માને છે.[82] સારાપણું અને ખરાબપણું તર્કસંગત છે એ અર્થમાં કે કાર્યોને તર્કસંગત રીતે સારા અને ખરાબમાં વિભાજિત કરવામાં આવે છે, પછી ભલે અલ્લાહ તેમને સારા કે ખરાબ ગણે.[83] આ અશાએરાઓના મતની વિરુદ્ધ છે, જેઓ ભલાઈ અને અનિષ્ટને ધાર્મિક માને છે;[84] એટલે કે, તેઓ કહે છે કે ભલાઈ અને અનિષ્ટ વાસ્તવિકતામાં અસ્તિત્વમાં નથી અને તે ફક્ત કાલ્પનિક છે. તેથી, અલ્લાહ જે કંઈ આદેશ આપે છે તે સારું છે, અને જે કંઈ મનાઈ કરે છે તે ખરાબ છે.[85] "તન્ઝી-એ-સેફાત" નો સિદ્ધાંત બે વિચારધારાઓ, "તતીલ" અને "તશ્બીહ" થી વિપરીત છે, જેમાં પહેલાનો સિદ્ધાંત કહે છે કે કોઈ પણ ગુણો અલ્લાહને આભારી ન હોવા જોઈએ, અને બીજાઓ અલ્લાહના ગુણોની તુલના અન્ય જીવોના ગુણો સાથે કરે છે.[86] શિયા ધર્મ અનુસાર, જીવોમાં જોવા મળતા કેટલાક સકારાત્મક ગુણો અલ્લાહને આભારી હોઈ શકે છે, પરંતુ જે રીતે તે આ ગુણો ધરાવે છે તેને જીવોના ગુણો જેવો ન માનવો જોઈએ.[87] ઉદાહરણ તરીકે, એવું કહેવું જોઈએ કે જેમ માણસ પાસે જ્ઞાન, શક્તિ અને જીવન છે, તેવી જ રીતે અલ્લાહ પાસે પણ આ ગુણો છે, પરંતુ અલ્લાહનું જ્ઞાન, શક્તિ અને જીવન માણસના જ્ઞાન, શક્તિ અને જીવન જેવા નથી.[88] અમ્ર બૈનલ અમરૈનના સિદ્ધાંત મુજબ, માણસ સંપૂર્ણપણે સ્વતંત્ર નથી, જેમ કે મોતઝલી લોકો માને છે, અને તે સંપૂર્ણપણે મજબૂર નથી, જેમ કે અહલે હદીસ કહે છે; [89] તેના બદલે, માણસને પોતાનું કામ કરવાની સ્વતંત્રતા છે, પરંતુ તેની ઇચ્છા અને શક્તિ સ્વતંત્ર નથી પરંતુ અલ્લાહની ઇચ્છા પર આધારિત છે. [90] શિયાઓમાં, ઝૈદીઓ મોતઝલી લોકોની જેમ વિચારે છે. [91]

સુન્નીઓથી વિપરીત, શિયા ધર્મશાસ્ત્રીઓ [92] માનતા નથી કે પયગંબર (સ.અ.વ.) ના બધા સહાબીઓ આદિલ છે [93] અને તેઓ કહે છે કે ફક્ત પયગંબર (સ.અ.વ.) ને મળવું એ ન્યાયનો પુરાવો નથી. [94]

ઝૈદીઓ સિવાય, [95] અન્ય શિયાઓ તકીયાહને સ્વીકાર્ય માને છે; એટલે કે, તેઓ માને છે કે જ્યાં કોઈ માન્યતા વ્યક્ત કરવાથી વિરોધીઓને નુકસાન થઈ શકે છે, ત્યાં આપણે આપણો અભિપ્રાય વ્યક્ત ન કરવા અને તેનાથી વિરુદ્ધ કંઈક કહેવા માંગીએ છીએ. [96]

જોકે અન્ય ઇસ્લામિક સંપ્રદાયોમાં તવસ્સુલ એક સામાન્ય ખ્યાલ રહ્યો છે, પરંતુ શિયાઓમાં તેનું સ્થાન વધુ મહત્વનું છે.[97] વહાબીઓ જેવા કેટલાક સુન્નીઓથી વિપરીત,[98] શિયાઓ પ્રાર્થનાની સ્વીકૃતિ અને અલ્લાહની નિકટતા મેળવવા માટે અલ્લાહના સંતો (ખાસ બન્દાઓ) સાથે મધ્યસ્થી કરવાને સારું માને છે.[99] તવસ્સુલનો મધ્યસ્થી (શેફાઅત) સાથે મજબૂત સંબંધ છે.[100] શેખ મુફીદના મતે, મધ્યસ્થીનો અર્થ એ છે કે પયગંબર (સ.અ.વ.) અને ઇમામો પુનરુત્થાનના દિવસે પાપીઓ માટે મધ્યસ્થી કરી શકે છે, અને તેમની મધ્યસ્થી દ્વારા અલ્લાહ ઘણા પાપીઓને માફ કરશે.[101]

ન્યાયશાસ્ત્ર (ફિકહ)

મુખ્ય લેખ: ન્યાયશાસ્ત્ર (ફિકહ) કુરાન અને પયગંબર (સ.અ.વ.) ની સુન્નત બધા શિયાઓ માટે શરિયાના ચુકાદાઓના બે મુખ્ય સ્ત્રોત છે;[102] પરંતુ તેઓ આ તેમજ અન્ય ન્યાયશાસ્ત્રના સ્ત્રોતોનો ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો તે અંગે અલગ અલગ છે.

મોટાભાગના શિયાઓ, જેમ કે ઇમામિયા અને ઝૈદિયા, સુન્નીઓની જેમ, કુરાન અને પયગંબર (સ.અ.વ.) ની સુન્નત ઉપરાંત તર્ક અને સર્વસંમતિ (ઇજમા'આ) ને પુરાવા તરીકે માને છે;[103] પરંતુ ઇસ્માઇલીયા માનતા નથી. ઇસ્માઇલી સિદ્ધાંત મુજબ, કોઈપણ મુજ્તાહિદનું પાલન કરવાની પરવાનગી નથી, અને શરિયાના ચુકાદાઓ સીધા કુરાન, પયગંબર (સ.અ.વ.) ની સુન્નત અને ઇમામોના શિક્ષણમાંથી મેળવવામાં આવવા જોઈએ.[104]

સુન્નાહના સંદર્ભમાં, ઝૈદીયાઓ ફક્ત પયગંબર સાહેબના આચરણ અને વાણીને પુરાવા તરીકે માને છે અને સુન્ની હદીસ સ્ત્રોતો જેમ કે સીહાહ સિત્તાનો ઉલ્લેખ કરે છે;[105] પરંતુ ઇમામિયાઓ અને ઇસ્માઇલીયાઓ પણ તેમના ઇમામો દ્વારા વર્ણવવામાં આવેલી હદીસોને ન્યાયશાસ્ત્રના સ્ત્રોત માને છે.[106]

વધુમાં, ઝૈદીયાઓ, એહલે-સુન્નાહની જેમ, કિયાસ અને ઇસ્તિહસાનને પણ પુરાવા તરીકે માને છે;[107] પરંતુ આ ઇમામિયાઓ અને ઇસ્માઇલી શિયાઓમાં માન્ય નથી.[108] અલબત્ત, ઝૈદીઓએ કેટલાક નિર્ણયોમાં શિયા ફતવા પસંદ કર્યા છે જ્યાં ઇમામિયાઓ અને સુન્નીઓ વચ્ચે મતભેદ છે; ઉદાહરણ તરીકે, સુન્નીઓથી વિપરીત, તેઓ "હય્યા અલા ખૈરિલ અમલ" વાક્યને અઝાનનો ભાગ માને છે, અને "અસ-સલાતુ ખૈર મીન અલ નૌમ" (الصلاةُ خَیرٌ مِن النَّوم) (પ્રાર્થના ઊંઘ કરતાં વધુ સારી છે) કહેવાને હરામ માને છે.[109]

મુતાહ (ટેમ્પરેરી લગ્ન)ના સંદર્ભમાં, જે ઇમામિયા અને સુન્નીઓ વચ્ચેના વિવાદાસ્પદ મુદ્દાઓમાંનો એક છે, ઇસ્માઇલી અને ઝૈદિયા સુન્નીઓ સાથે સંમત છે.[110] એટલે કે, કામચલાઉ લગ્નને મંજૂરી આપતી ઇમામિયાથી વિપરીત, તેઓ માને છે કે તે હરામ છે.[111]

વસ્તી અને ભૌગોલિક વિતરણ

૨૦૧૪ માં પ્યુ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના ડેટા અનુસાર, ઈરાન, અઝરબૈજાન, બહેરીન, ઇરાક અને લેબનોનની ૫૦% થી વધુ વસ્તી શિયા હતી.

૨૦૦૯ માં, "પ્યુ રિલિજિયન એન્ડ પબ્લિક લાઇફ એસોસિએશન" એ જાહેરાત કરી હતી કે વિશ્વમાં શિયાઓની સંખ્યા ૧૫૪ થી ૨૦ કરોડ લોકોની વચ્ચે છે અને તે મુસ્લિમોના ૧૦ થી ૧૩ ટકા જેટલી છે. [112] અલબત્ત, કેટલાક આ આંકડાને અવાસ્તવિક માને છે અને શિયાઓની વાસ્તવિક વસ્તી ત્રણસો મિલિયનથી વધુ માને છે, એટલે કે વિશ્વની મુસ્લિમ વસ્તીના ૧૯%. [113]

પ્યુ રિલિજિયન એન્ડ પબ્લિક લાઇફ એસોસિએશનના અહેવાલ મુજબ, ૬૮-૮૦% શિયાઓ ઈરાન, ઇરાક, પાકિસ્તાન અને ભારત એમ ચાર દેશોમાં રહે છે. [114] ૨૦૦૯ માં પ્યુ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના ડેટા અનુસાર, ૬૬-૭૦ મિલિયન શિયાઓ (વિશ્વના શિયાઓના ૩૭ થી -૪૦%) ઈરાનમાં, ૧૭-૨૬ મિલિયન (૧૦-૧૫%) પાકિસ્તાનમાં, ૧૬-૨૪ મિલિયન (૯ થી ૧૪%) ભારતમાં, ૧૯-૨૨ મિલિયન (૧૧-૧૨%) ઇરાકમાં અને ૭-૧૧ મિલિયન (૧૧-૧૨%) સીરિયામાં રહે છે. ૧.૭ મિલિયન (૨-૬ ટકા) શિયાઓ તુર્કીમાં રહે છે.[115]

ઈરાન, અઝરબૈજાન, બહેરીન અને ઇરાકમાં, મોટાભાગની વસ્તી શિયા છે.[116] શિયાઓ મધ્ય પૂર્વ, ઉત્તર આફ્રિકા, એશિયા-પેસિફિક પ્રદેશ અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને કેનેડામાં પણ રહે છે[117] અને ચીનમાં[118].

સરકારો

ઈદ્રીસી રાજવંશનું શાસન, તબરીસ્તાનનું અલવી શાસન, આલ-બુયેહ શાસન, યમનનું ઝૈદિયા શાસન, ફાતિમી શાસન, અલમુતનું ઇસ્માઇલી શાસન, સબ્ઝવારનું સરબદારાન શાસન, સફાવિદ શાસન અને ઇસ્લામિક રિપબ્લિક ઓફ ઈરાન ઇસ્લામિક વિશ્વની શિયા સરકારોમાં શામેલ હતા.

મોરોક્કો અને અલ્જેરિયાના કેટલાક ભાગોમાં આલે ઈદ્રીસ સરકાર [119] ને પ્રથમ શિયા સરકાર માનવામાં આવે છે.[120] આ સરકાર 172 હિજરીમાં ઇમામ હસન મુજતબા (અ.સ.) ના પૌત્ર ઇદ્રીસ દ્વારા સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી અને લાંબા સમય સુધી, લગભગ બે સદીઓ સુધી ચાલી હતી.[121] અલવી શાસકો ઝૈદી હતા.[122] ઝૈદીઓએ પણ 284 હિજરીથી 1382 હિજરી સુધી યમન પર શાસન કર્યું.[123] ફાતિમી અને અલમુતની ઇસ્માઇલી સરકારો ઇસ્માઇલી હતી.[124] અલ-બુયેહ અંગે મતભેદ છે. તેમાંના કેટલાક તેમને ઝૈદી માને છે, કેટલાક કહે છે કે તેઓ ઇમામિયા હતા, અને અન્ય લોકો અનુસાર, તેઓ પહેલા ઝૈદી હતા, અને પછીથી તેઓ ઇમામિયા બન્યા.[125]

ઉલ્જાયતો તરીકે ઓળખાતા સુલતાન મોહમ્મદ ખુદા બંદે (શાસન 703 થી 716 હિજરી) એ પણ થોડા સમય માટે બાર ઇમામી શિયા ધર્મને તેમની સરકારનો સત્તાવાર ધર્મ જાહેર કર્યો. પરંતુ સુન્નીવાદ પર આધારિત તેમની સરકારી સંસ્થાના દબાણને કારણે, તેમણે સુન્નીવાદને ફરીથી સત્તાવાર ધર્મ જાહેર કર્યો.[126]

સબ્ઝવારમાં સરબદારાન સરકારને પણ શિયા સરકાર માનવામાં આવે છે.[127] જોકે, રસુલ જાફરિયનના મતે, સરબદારાન નેતાઓ અને શાસકોનો ધર્મ ચોક્કસ રીતે જાણીતો નથી; પરંતુ તે સ્પષ્ટ છે કે તેમના ધાર્મિક નેતાઓ શિયા વલણ ધરાવતા સૂફી હતા.[128] સરબદારાનના છેલ્લા શાસક, ખ્વાજા અલી મોઅય્યિદ,[129] એ ઇમામિયાને તેમની સરકારનો સત્તાવાર ધર્મ જાહેર કર્યો.[130]

907 હિજરી માં શાહ ઇસ્માઇલ દ્વારા સ્થાપિત સફાવિદ સરકારમાં, બાર ઇમામી શિયા ધર્મને માન્યતા આપવામાં આવી હતી. [131] આ સરકારે ઈરાનમાં ઇમામીયા ધર્મનો ફેલાવો કર્યો અને ઈરાનને સંપૂર્ણપણે શિયા દેશમાં ફેરવી દીધો. [132]

ઇસ્લામિક રિપબ્લિક ઓફ ઈરાન શાસન, ધર્મ અને બાર ઇમામી શિયા ન્યાયશાસ્ત્રના સિદ્ધાંત પર આધારિત છે. [133]

વધુ અભ્યાસ માટે

અલ્લામા તબાતબાઈ દ્વારા લખાયેલ પુસ્તક શિયા ઇન ઇસ્લામ: આ પુસ્તક ફારસી ભાષામાં શિયા ધર્મનો પરિચય કરાવવાના ઉદ્દેશ્યથી લખવામાં આવ્યું હતું, ખાસ કરીને બિન-મુસ્લિમ વાચકોને. આ પુસ્તક શિયાને સમજવા માટે જરૂરી સામગ્રીને સરળ અને સંક્ષિપ્ત ભાષામાં રજૂ કરે છે. ઇસ્લામમાં શિયા પુસ્તકનું વિવિધ ભાષાઓમાં ભાષાંતર કરવામાં આવ્યું છે.

સંબંધિત શોધો

• ઇસ્લામ
• અહલે સુન્નત
• મિસ્કેતી શિયા

ફૂટનોટ્સ

64. શાહરિસ્તાની, મેલલ વલ-નહલ, 1375 શમ્સી, ભાગ. 1, પૃષ્ઠ 170 અને 171.

65. દફ્તરી, તારીખ વ સુન્નતહાએ ઈસ્માઈલીયા (ઈસ્માઈલીયાનો ઈતિહાસ અને પરંપરાઓ),1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 165.

66. દફ્તરી, તારીખ વ સુન્નતહાએ ઈસ્માઈલીયા (ઈસ્માઈલીયાનો ઈતિહાસ અને પરંપરાઓ),1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 165; સાબેરી, તારીખે ફિરકે ઈસ્લામી (હિસ્ટ્રી ઓફ ઈસ્લામિક ડિફરન્સ), 1384 શમ્સી, વોલ્યુમ. 2, પૃષ્ઠ.151.

67. સાબેરી, તારીખે ફિરકે ઈસ્લામી (હિસ્ટ્રી ઓફ ઈસ્લામિક ડિફરન્સ), 1384 શમ્સી, વોલ્યુમ. 2, પૃષ્ઠ 151 અને 152; દફ્તરી, તારીખ વ સુન્નતહાએ ઈસ્માઈલીયા, 1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 165. 68. જુઓ દફતરી, તારીખ વ સુન્નતહાએ ઈસ્માઈલીયા (ઈસ્માઈલીયાનો ઈતિહાસ અને પરંપરાઓ), 1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 162. 69. જુઓ, બરિંજકર ઇસ્લામના તફાવતો અને ધર્મો સાથે પરિચિત, 1389 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 95. 70. દફ્તરી, તારીખ વ સુન્નતહાએ ઈસ્માઈલીયા (ઈસ્માઈલીયાનો ઈતિહાસ અને પરંપરાઓ),1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 212. 71. જુઓ સાબેરી, તારીખે ફિરકે ઈસ્લામી, (હિસ્ટ્રી ઓફ ઈસ્લામિક ડિફરન્સ) 1384 શમ્સી, ભાગ. 2, પૃષ્ઠ. 153.

72. જુઓ સાબેરી, તારીખે ફિરકે ઈસ્લામી, (હિસ્ટ્રી ઓફ ઈસ્લામિક ડિફરન્સ) (હિસ્ટ્રી ઓફ ઈસ્લામિક ડિફરન્સ) 1384 શમ્સી, ભાગ. 2, પૃષ્ઠ 154 અને 161. 73. મશકૂર, ફરહાંગ-એ-ફેરક-એ-ઈસ્લામી, 1372 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 53. 74. દફ્તરી, "ઇસ્માઇલીયા", પૃષ્ઠ. 701. 75. દફ્તરી, "બોહરેહ", પૃષ્ઠ. 813. 76. સદર, અલ-મહદી વિશેની ચર્ચા, 1417 હિજરી /1996 એડી, પૃષ્ઠ. 15; હકીમી, ખુર્શીદ મગરીબ, 1386 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 90. 77. હકીમી, ખુર્શીદ મગરીબ, 1386 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 91. 78. તબાતબાઈ, શિયા દર ઈસ્લામ, 1383 શમ્સી, પૃષ્ઠ 230 અને 231. 79. સાબેરી, તારીખે ફિરકે ઈસ્લામી, (હિસ્ટ્રી ઓફ ઈસ્લામિક ડિફરન્સ) (હિસ્ટ્રી ઓફ ઈસ્લામિક ડિફરન્સ) 1384 શમ્સી, વોલ્યુમ. 2, પૃષ્ઠ. 152. 80. સુલતાની, ઝૈદીયાનો ઇતિહાસ અને માન્યતાઓ, 1390 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 291. 81. સુલતાની, તારીખ વ અકાએદે ઝૈદિયા (ઝૈદીયાનો ઇતિહાસ અને માન્યતાઓ), 1390 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 294. 82. રબ્બાની ગુલપાયેગાની, કલામના વિજ્ઞાનનો પરિચય, 1387 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 296; સાબેરી, તારીખે ફિરકે ઈસ્લામી, (હિસ્ટ્રી ઓફ ઈસ્લામિક ડિફરન્સ) 1384 શમ્સી, વોલ્યુમ. 2, પૃષ્ઠ. 88. 83. મુઝફ્ફર, ઉસુલ અલ-ફીકહ, 1430 હિજરી, ભાગ. 2, પૃષ્ઠ. 271. 84. મુઝફ્ફર, ઉસુલ અલ-ફીકહ, 1430 હિજરી, ભાગ. 2, પૃષ્ઠ. 271. 85. મુઝફ્ફર, ઉસુલ અલ-ફીકહ, 1430 હિજરી, ભાગ. 2, પૃષ્ઠ. 271. 86. રબ્બાની ગુલપાઇગાની, દરામદી બર ઇલ્મે કલામ (કલામના વિજ્ઞાનનો પરિચય), 1387, પૃષ્ઠ. 181.1387 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 172, 173. 87. રબ્બાની ગુલપાઇગાની, દરામદી બર ઇલ્મે કલામ (કલામના વિજ્ઞાનનો પરિચય), 1387, પૃષ્ઠ. 181.1387 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 172, 173. 88. તબાતબાઈ, શિયા દર ઈસ્લામ, 1383 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 125, 126. 89. રબ્બાની ગુલપાઇગાની, દરામદી બર ઇલ્મે કલામ (કલામના વિજ્ઞાનનો પરિચય), 1387, પૃષ્ઠ. 181.1387 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 277. 90. રબ્બાની ગુલપાઇગાની, દરામદી બર ઇલ્મે કલામ (કલામના વિજ્ઞાનનો પરિચય), 1387, પૃષ્ઠ. 181.1387 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 173. 91. સુલતાની, તારીખ વ અકાએદે ઝૈદિયા (ઝૈદીયાનો ઇતિહાસ અને માન્યતાઓ), 1390 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 216. 92. ઇબ્ન અલ-અસીર, ઉસ્દ અલ-ગાબા, 1409 હિજરી વોલ્યુમ. 1, પૃષ્ઠ. 10, ઇબ્ન અબ્દ અલ-બર, અલ-ઇસ્તિઆબ, 1998/1419 હિજરી વોલ્યુમ. 1, પૃષ્ઠ. 2. 93. શહીદ અલ-થાની, અલ-રિયાયા ફી ઇલ્મ અલ-દિરાયા,1408 હિજરી, પૃષ્ઠ. 343; અમીન, આયાન અલ-શિયા, 1998/1419 હિજરી ભાગ. 1, પૃષ્ઠ. 161; રબ્બાની ગુલપાઇગાની, દારામદી બર ઇલ્મે કલામ, 1387 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 209, 210. 94. શહીદ અલ-થાની, અલ-રિયાયા ફી ઇલ્મ અલ-દિરાયા,1408 હિજરી, પૃષ્ઠ. 343; અમીન, આયાન અલ-શિયા, 1998/1419 હિજરી, ભાગ. 1, પૃષ્ઠ. 161. 95. સાબેરી, તારીખે ફિરકે ઈસ્લામી, (હિસ્ટ્રી ઓફ ઈસ્લામિક ડિફરન્સ), 1388 શમ્સી, ભાગ. 2, પૃષ્ઠ. 87. 96. સુબ્હાની, તકિયા, પૃષ્ઠ. 891, 892; દફ્તરી, તારીખ વ સુન્નત-હાએ ઈસ્માઈલીયા, 1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 87. 97. પાકચી, "તવસ્સુલ, પૃષ્ઠ 362. 98. સુબ્હાની, તવસ્સુલ, પૃષ્ઠ. 541. 99. સુબ્હાની, તવસ્સુલ, પૃષ્ઠ. 540. 100. પાકચી, "તવસ્સુલ, પૃષ્ઠ 362. 101. જુઓ: મુફીદ, અવાએલ અલ-મકાલાત, 1413 હિજરી પૃષ્ઠ. 47. 102. જુઓ: દફ્તરી, તારીખ વ સુન્નત-હાએ ઈસ્માઈલીયા, 1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 212; મુઝફ્ફર, ઉસુલ અલ-ફીકહ, 1430 હિજરી, ભાગ. 1, પૃષ્ઠ. 54, 64; રહમતી અને હાશિમી, ઝૈદિયા, પૃષ્ઠ. 98. 103. જુઓ: મુઝફ્ફર, ઉસુલ અલ-ફીકહ, 1430 હિજરી, ભાગ. 1, પૃષ્ઠ. 51; રહમતી અને હાશિમી, ઝૈદિયા, પૃષ્ઠ. 98, 99. 104. દફ્તરી, તારીખ વ સુન્નત-હાએ ઈસ્માઈલીયા, 1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 214. 105. રહમતી અને હાશિમી, ઝૈદિયા, પૃષ્ઠ. 98, 99.

106. દફ્તરી, તારીખ વ સુન્નત-હાએ ઈસ્માઈલીયા, 1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 214; મુઝફ્ફર, ઉસુલ અલ-ફીકહ, 1430 હિજરી, ભાગ. 1, પૃષ્ઠ. 51.

107. રહમતી અને હાશિમી, ઝયદીયા, પૃષ્ઠ. 98, 99. 108. દફ્તરી, તારીખ વ સુન્નત-હાએ ઈસ્માઈલીયા, 1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 213, 214 109. રહમતી અને હાશિમી, ઝાયદીયા, પૃષ્ઠ. 98. 110. દફ્તરી, તારીખ વ સુન્નત-હાએ ઈસ્માઈલીયા, 1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 214; રહમતી અને હાશિમી, ઝયદીયા, પૃષ્ઠ. 98. 111. રહમતી અને હાશિમી, ઝયદીયા, પૃષ્ઠ. 98. 112. Pew Research Center FT_14.06.17_શિયાસુન્ની. 113. Pew Research Center Mapping the Global Muslim Population 114. જુઓ: અંજુમન-એ દિન વ ઝિંદગી-યી ઉમુમી-યી પીવ, નક્શેહ જમીય્યત-એ મુસલમાન-એ જહાં, 1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 11. 115. વૈશ્વિક મુસ્લિમ વસ્તીનું મેપિંગ Mapping the Global Muslim Population 116. વૈશ્વિક મુસ્લિમ વસ્તીનું મેપિંગ Mapping the Global Muslim Population 117. વૈશ્વિક મુસ્લિમ વસ્તીનું મેપિંગ Mapping the Global Muslim Population 118. અંજુમન-એ દિન વ ઝિંદગી-યી ઉમુમી-યી પીવ, નક્શેહ જમીય્યત-એ મુસલમાન-એ જહાં, 1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 20. 119. અંજુમન-એ દિન વ ઝિંદગી-યી ઉમુમી-યી પીવ, નક્શેહ જમીય્યત-એ મુસલમાન-એ જહાં, 1393 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 19, 20. 120. 中国的穆斯林都是来自哪些教派、 中国海洋大学 121. સજ્જાદી, આલ ઇદ્રીસ, પૃષ્ઠ. 561. 122. સજ્જાદી, આલ ઇદ્રીસ, પૃષ્ઠ. 564. 123. સજ્જાદી, આલ ઇદ્રીસ, પૃષ્ઠ. 561, 562. 124. ચિલુંગર અને શાહમુરાદી, દવલત-હાએ શિયી દર તારીખ, 1395 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 51. 125. જાફરિયાન, રસુલ. અતલસે શિયા, 1387 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 462. 126. ચિલુંગર અને શાહમુરાદી, દૌલત-હાએ શિયી દર તારીખ, 1395 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 155-157. 127. ચિલુંગર અને શાહમુરાદી, દવલત-હાએ શિયી દર તારીખ, 1395 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 125-130. 128. જાફરિયાન, તારીખે તશય્યો દર ઇરાન અઝ અગાઝ તા તુલેએ દૌલતે સફવી, 1390 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 694. 129. જાફરિયાન, તારીખે તશય્યો દર ઇરાન અઝ અગાઝ તા તુલેએ દૌલતે સફવી, 1390 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 776. 130. જાફરિયાન, તારીખે તશય્યો દર ઇરાન અઝ અગાઝ તા તુલેએ દૌલતે સફવી, 1390 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 777-780. 131. જાફરિયાન, તારીખે તશય્યો દર ઇરાન અઝ અગાઝ તા તુલેએ દૌલતે સફવી, 1390 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 778. 132. જાફરિયાન, તારીખે તશય્યો દર ઇરાન અઝ અગાઝ તા તુલેએ દૌલતે સફવી, 1390 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 781. 133. હાઇન્ઝ, તશય્યો', 1389 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 156, 157. 134. ચિલુંગર અને શાહમુરાદી, દૌલત-હાએ શિયી દર તારીખ, 1395 શમ્સી, પૃષ્ઠ. 276, 277. 135. કાસિમી અને કરીમી, જુમ્હુરી ઇસ્લામી ઈરાન, પૃષ્ઠ. 765, 766.